Kotlini osobine daje Svrljiški Timok, reka po ukusu najvećih sladokusaca. Malo teče, od svog izvora, do Dupke, jame prečnika od 5 metara, u koju ponire, pa se posle skoro kilometar opet pojavi, iz pećine Vrelo u selu Parišu. A onda vijuga kroz 15 kilometara dugu klisuru, čije se litice penju u nebo i preko 400 metara. Klisurom ide i železnička pruga, opet pričamo o E – 10 i njegovim ograncima, od Soluna ka Prahovu na Dunavu, važna privredna magistrala, a opet, značajna i u lokalnom saobraćaju, jer povezuje Svrljig sa Nišem, s jedne, i Zaječarem, s druge strane. Dakle, i sa vode i iz voza se može uživati u nesvakidašnjim lepotama. Voda, kamene litice, nebo...
U doba Rimljana, da se vratimo na Via Militaris, odnosno Koridor, ovuda je put povezivao magistralni pravac i Dunav. Tuda i sada vode reka, putevi, pruga ... Smatra se da je veliki rimski grad, Timacum Maius, bio kod današnjeg sela Varoš. Na to ukazuje obilje nalaza, od građevina do novčića i nakita. Kod Svrljiga su otkrivene terme, žrtvenik iz sela Banjica posvećen je Jupiteru, a imperatorima Cezaru i Avgustu Gaju Vibiju Trebonijanu Galu i Gaju Vibiju Afiniju Volumnijanu miljokaz kod sela Plužine. I da ne nabrajamo. Velika, odavno u ruševinama, a i danas pretećeg izgleda, tvrđava Svrljig je možda bila najsevernija tvrđava starih Grka, ili su je, bar, prvo njihovi majstori gradili, a čuva i tragove Rima, Vizantije, srpskog srednjeg veka, Turaka... Godine 1186. srpski Veliki župan Stefan Nemanja preote od Vizantije gradove Niš, Svrljig, Ravni ( sada Ravno ) i Kozli ( sada Koželj). Sve jedno do drugog. Pod Turcima, od 1413. godine, zove se Isferlik, i kadiluk je, važno mesto. No, da zaboravimo ratove i vojske. Za niške Turke Svrljig je bio, u mirnim vremenima, mesto za izlete, provod, razonodu. Plovile su šajke po Svrljiškom Timoku, i u njima se teferičilo. Prevedimo: na šetnim brodovima se provodilo. Ništa novo pod kapom nebeskom! I bogatije su, često, uređeni i opremljeni bili njihovi letnjikovci u Svrljigu, nego kuće u Nišu. Nema više veselih čamaca između Svrljiga i Dervena, a može ih opet biti. 

Po planinskim livadama i dalje pasu stada čuvene autohtone vrste, Svrljiške ovce. Ovde su mleko i mlečni proizvodi, baš kao i ovčije, jagnjeće, goveđe i teleće meso izuzetno ukusni, jer stoka živi i pase na livadama prepunim aromatičnog i lekovitog bilja. Planine su ovde bogate rudama, biljem, voćem... Ljudi su bogati pesmom, originalnom narodnom nošnjom, specifičnom kuhinjom sa recepturama nasleđenim od staramajki, istorijom i predanjima. I to povežite sa modernim, živim gradom, punim radnog, radoznalog i veselog sveta. Od preko tri stotine pećina koje valja u Srbiji videti, a skoro sve su teško dostupne i najiskusnijim speleolozima i najluđim avanturistima, ovde se nalaze tri veoma značajne: Prekonoška, Popšička i Samar. Prekonoška pećina ravnomerno privlači naučnike i avanturiste, a nemerljivo je njeno bogatstvo, ono dostupno, u stalaktitima i stalagmitima, podzemnim rekama i jezerima, salama čiji je svod visok i po trideset metara, oduškama koje vodu iz njenih reka i jezera odvode u neke niže, još neistražene spratove. Ova pećina je pet kilometara udaljena od Svrljiga. U njoj su otkriveni tragovi življenja najstarijeg, paleolitskog čoveka. 

Popšička pećina je ''Pećina slepih miševa''.Toliko ih je da seljaci iz okolnih sela njihov ''nuzproizvod'', najkvalitetnije na svetu đubrivo, guano, po kome je latinoamerička država Čile između ostalog poznata, razvoze na svoje njive. Ova pećina je manje istražena i posećena od Prekonoške. A u blizini su i mineralni izvori, od kojih najjači, ''Grlo'', daje oko 15 litara vode u sekundi! Pećina Samar, čiji ulaz krasi prelepa prirodna kamena građevina, prozorac visok preko dvadeset metara, osim graditeljskim podvizima majke prirode i fantastičnim pećinskim ukrasima, može da se pohvali i preko dva kilometra dugom podzemnom rekom. Na žalost, ni ona nije posećena onako kako zaslužuje. Samar se nalazi kraj sela Kopajkošara, 15 kilometara zapadno od Svrljiga. Ova pećina je u svetu slavna zahvaljujući podvigu speleologa Milutina Veljkovića. On je u njoj 1969/1970. godine boravio tačno 464 dana! Manastir posvećen Svetom Arhanđelu Gavrilu, u selu Pirkovcu, nedaleko od pećine, sagrađen je u dvanaestom, možda početkom trinaestog stoleća. Rušen, obnavljan, ipak je sačuvao dosta izvornog u svom izgledu. Okružen je planinskim livadama i bukovim i hrastovim šumama, sa dosta potoka i planinskih izvora. Pored manastira je i jedna od najstarijih građanskih škola na jugoistoku Srbije, osnovana 1853. godine. Vekovima se kod ovog manastira, 26.jula, održava veliki narodni sabor. To treba videti, doživeti.

Istočno od Svrljiga, u selu Izvor, u staroj crkvi nađeno je takozvano ''Svrljiško jevanđelje''. To su odlomci Jevanđelja po Mateju, iz 1279. godine, prepisivanog za svrljiškog protu Đorđa, i odlomci dva, možda i starija, prepisa Jevanđelja po Jovanu. Osim više rukopisa na svakom sačuvanom prepisu i različitih redakcija, istraživačima mnogo govore i pozniji zapisi na ovim listovima.Inače, ovde se uvek održava neka zanimljiva likovna kolonija, sportski turnir, književni susreti, organizuju se hajke na vukove zimi i lov na prepelice krajem leta. ''Pastirska noć'' u martu, i ''Pastirski sabor'' u septembru, manifestacije ovog, rekosmo po ovcama poznatog kraja, kada se sa stadima kreće u planinu odnosno vraća u zimovnik, odlikuju se izrazitim etno elementom, tako da slove i kao knjige narodne kulture i tradicije. Između njih je letnji karavan džipova, od Svrljiga do Soluna! A poznat je Svrljig i po ugostiteljskim uslugama. Izuzetan roštilj? Najmanje pet restorana se njime mogu pohvaliti. Uz to, restoran ''Kamiondžije'' spada u Ginisove rekordere. Glavni specijalitet kuće, neverovatno ukusna kobasica na roštilju, ovde se ne nudi na porcije, već na metar!